Με τον τρόπο του Ρωμανού........

Της Mαίρης Παπαγιαννίδου
 Ρωμανού Μελλωδού ύμνοι. Απόδοση στα Νέα Ελληνικά: Αρχιμανδρίτης Ανανίας Κουστένης.
Εκδόσεις Αρμός, 2003, σελίδες 1257

Μεταφορά των έργων του επονομασθέντος Πινδάρου της Χριστιανικής ποίησης στη ζωντανή γλώσσα της εποχής μας....

«Φίλε αναγνώστη, πολύ Σ' ευχαριστώ που κρατάς στα χέρια σου και φυλλομετράς αυτό το όμορφο βιβλίο. Μπορεί να 'χης ακούσει για τον Ρωμανό το Μελωδό». Ετσι υποδέχεται τον αναγνώστη στον τόμο ο αρχιμανδρίτης Ανανίας. Μένεις άναυδος από τον αιφνιδιασμό αλλά κάτι σε τραβάει παρακάτω. «Εζησε πολλούς αιώνες πριν από εμάς», συνεχίζει η θεία φωνή, «στα χρόνια τα Βυζαντινά». Ο,τι γράφει ο αρχιμανδρίτης Ανανίας ακούγεται καθησυχαστικό, ουράνιο. Πρέπει να προχωρήσεις παρακάτω για να βρεις την πηγή αυτής της ευφορίας που ήδη υποψιάζεσαι. Ο αρχιμανδρίτης δεν έχει σκοπό να κουράσει. Σε μιάμιση σελίδα, με λίγες κουβέντες, συνοψίζει το μεγαλείο της ποίησης του Ρωμανού. Και καταλήγει με «κάτι τελευταίο»: «Το βιβλίο αυτό περιέχει το αρχαίο κείμενο του αγίου Ρωμανού και δίπλα μια φτωχή μετάφραση δική μου, βοηθητική. Μακάρι, φίλε αναγνώστη, να θελήσης να δρασκελίσης το κατώφλι του ποιητικού αυτού Μεγάρου και να μπης στα χρυσά του δώματα και ν' απολάψης τόσα καλά. Σου το ευχόμαστε. Με σεβασμό και με αγάπη, Αρχιμανδρίτης Ανανίας Κουστένης, ο τάχα και μεταφραστής». Μας κέρδισε! Και είμαστε ακόμη στην... είσοδο.

Οπως γνωρίζουν βεβαίως όλοι οι «ιδανικοί και ανάξιοι» μεταφραστές, είναι ανέφικτο να αποδοθεί η μουσικότητα ενός κειμένου ατόφια. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για μια ποιητική ιδιοφυΐα του 6ου αιώνα μετά Χριστόν. H αποστολή του μεταγλωττιστή είναι να κάνει το κείμενο να λειτουργήσει δεκαπέντε αιώνες αργότερα. Συνήθως καλός μεταφραστής είναι ο ευτυχισμένος μεταφραστής. Το νιώθουμε. «Την Εδέμ Βηθλεέμ ήνοιξε, δεύτε ίδωμεν·/ την τρυφήν εν κρυφή ηύραμεν, δεύτε λάβωμεν·/ τα του παραδείσου εντός του σπηλαίου» διαβάζουμε το κοντάκιο του Ρωμανού στην αριστερή σελίδα. «H Βηθλεέμ άνοιξε τον Παράδεισο, ελάτε να δούμε·/ την απόλαυσι κρυμμένη βρήκαμε, ελάτε να πάρουμε / του παραδείσου τα δώρα, μέσα στο Σπήλαιο» ανταποκρίνεται η ζωντανή γλώσσα στη δεξιά σελίδα.

Ενας από τους γνωστότερους ύμνους, του οποίου όλοι γνωρίζουμε την πρώτη στροφή φαρσί, ανοίγει τον τόμο: «H Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει, και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει· άγγελοι μετά ποιμένων δοξολογούσι, μάγοι δε μετά αστέρος οδοιπορούσι· δι' ημάς γαρ εγεννήθη / παιδίον νέον, ο προ αιώνων Θεός». Τι υπέροχη ψαλμωδία για να ειπωθεί αλλιώς... Και όμως ιδού: «H Παναγία σήμερα στον κόσμο φέρνει ως άνθρωπο τον / Ακτιστο Θεό, και η γη το Σπήλαιο στον Απροσπέλαστο παρέχει· άγγελοι με τους βοσκούς δοξολογούνε / και μάγοι έρχονται στο δρόμο με τ' αστέρι· αφού προς χάρι μας γεννήθηκε / Νέο Παιδί, ο Αχρονος Θεός». H ακριβής γλώσσα της Εκκλησίας βοηθάει στην εγκυρότητα της μεταγραφής: Ακτιστος είναι ο υπερούσιος, Αχρονος είναι ο προ αιώνων. Αλλωστε και ο ίδιος ο Ρωμανός χρησιμοποιούσε την κοινή γλώσσα της εποχής του εμπλουτισμένη με στοιχεία της λόγιας γλώσσας και της φιλολογίας των Μεγάλων Πατέρων. Ατόφια παραμένει στη μεταγραφή η λιτότητα της έκφρασης του Ρωμανού. Ατόφια και η μεγαλοπρέπεια.

Πόσα ρεφρέν του αγίου - εορτάζεται την 1η Οκτωβρίου - δεν έχουν περάσει στην αιωνιότητα! Δικό του είναι το δοξαστικό «Χαίρε, νύμφη ανύμφευτε» από το κοντάκιο στον Ευαγγελισμό της Υπεραγίας Θεοτόκου. Ή το «Ιλεως, ίλεως, ίλεως γενού ημίν, ο πάντων ανεχόμενος και πάντας εκδεχόμενος». Διαβάζουμε στη σελίδα αντίκρυ: «Λυπήσου μας, λυπήσου μας, λυπήσου μας, Εσύ που όλους τους ανέχεσαι κι όλους τους περιμένεις». H συγκεκριμένη ακροστιχίδα κλείνει καθεμιά από τις είκοσι τρεις στροφές του κοντακίου Εις τον νιπτήρα, που δραματοποιεί την προδοσία του Ιούδα. H υπόθεση - όπως γίνεται σε όλους τους ύμνους - διακόπτεται κάθε τόσο με ένα εφύμνιον (ρεφρέν): «Δεσπότου χερσί πόδας νιπτόμενος Ιούδας / ως κλέπτης κρυφή γλώτταν ηκόνησε δολίαν / ο παράνομος, Χριστέ ο Θεός· αλλά τοιαύτης απανθρωπίας / λύτρωσε τους εν τω οίκω της Θεοτόκου ψάλλοντας· Ίλεως, ίλεως, ίλεως...». Και αντίκρυ: «Ενώ τα θεϊκά χέρια έπλεναν τα πόδια του Ιούδα, / εκείνος κρυφά σαν τον κλέφτη / ακόνιζε γλώσσα συκοφαντική / ο παράνομος, ω Χριστέ και Θεέ. / Μα από τέτοια απανθρωπιά / γλύτωσε όλους εκείνους που βρίσκονται στο Ναό της / Θεοτόκου και σου λένε: Λυπήσου μας, λυπήσου μας...».

H ουσία της τεχνικής του Ρωμανού, ο οποίος τελειοποίησε ως μορφή ύμνου το κοντάκιο, δίνεται εν τάχει στο «αντί προλόγου» κείμενο του αρχιμανδρίτη Ανανία: «... Ελαβε θεία φώτιση και έγραφε ένθεα ποιήματα, που ονομάστηκαν Υμνοι και αργότερα Κοντάκια. Εβαζε στην αρχή κάθε Υμνου μια στροφή, που λέγεται Προοίμιο, όπου εκθέτει με συντομία την υπόθεση του Υμνου. Κι έπειτα, μια σειρά από στροφές, που καλούνται Οίκοι. Οι Οίκοι συνδέονται μεταξύ τους με μια Ακροστιχίδα. Ο τελευταίος στίχος του Προοιμίου και των Οίκων είναι σταθερός και ονομάζεται Εφύμνιον (ρεφραίν). Ετσι έχομε το ποιητικό οικοδόμημα και τη μορφή του Υμνου ή Κοντακίου». Χίλια κοντάκια έγραψε ο Ρωμανός, κάπου εκατό έχουν σωθεί. Κυρίως αναφέρεται σε πρόσωπα και γεγονότα της Αγίας Γραφής αλλά συχνά αντλεί τη δραματική εξέλιξη των δρωμένων από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια.

Ο Ρωμανός αποδεικνύεται μέσα από τους ύμνους του ένας άνθρωπος της εποχής του, γνώστης του σύγχρονου βίου, των επιστημών, των γεγονότων - φυσικών, πολιτικών, εκκλησιαστικών - που συντάραξαν το Βυζάντιο στα χρόνια του Ιουστινιανού, ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής. Γεννήθηκε στην Εμεσα της Συρίας, υπηρέτησε ως διάκονος στον ναό της Αναστάσεως στη Βηρυτό και κληρικός πια και ενήλικος έφθασε στην Κωνσταντινούπολη επί αυτοκράτορος Αναστασίου A', όπου διέμενε στη Μονή της Θεοτόκου εν τοις Κύρου. Ως το τέλος της ζωής του φαίνεται πως έζησε στην ίδια μονή, ήταν όμως στο επίκεντρο της τότε χριστιανοσύνης και φαντάζει μέσα από τους ύμνους του ένας κοσμοπολίτης μοναχός. Τη Μεγάλη Εβδομάδα, όταν θα ακούμε τις ψαλμωδίες της Εκκλησίας, θα ανατρέχουμε νοερώς στις σκηνές που ζωντανεύουν στο βιβλίο. Ο τόμος, ένα ογκώδες κομψοτέχνημα, μπορεί να μείνει στο σπίτι.
Το ΒΗΜΑ, 04/04/2004

http://www.oodegr.com